Thursday, August 29, 2019

Απολογίας σκέψεις [#01]

Αγαπητό Ημερολόγιο,

δε χρειάζεται να διαβάσει κανείς περισσότερες από δυο-τρεις σελίδες της Απολογίας ενός Μαθηματικού, προκειμένου να συνειδητοποιήσει πως έχει να κάνει μ' έναν άνθρωπο παρατημένο στα χέρια της κατάθλιψης, έναν άνθρωπο που βιώνει το υπόλοιπο της ζωής του περισσότερο ως ήττα, παρά ως κατακλείδα μιας θαυμαστής εκστρατείας, ως επιστέγασμα μιας ασυνθηκολόγητης προσήλωσης, πλούσιας σε επιτεύγματα κι ανταμοιβές. Αυτός ο ευαίσθητος άνθρωπος που επιλέγει να βαφτίσει υποτιμητικά «απολογία» τον ανεκτίμητο θησαυρό, που 'ναι η κατάθεση ψυχής του κι η γυμνότητα της δημόσιας έκθεσης, παραγνωρίζοντας πως τα τελευταία συνιστούν μια μορφή υψηλής κατάκτησης (όχι όμως μαθηματικής), είναι καλό να διαβάζεται μ' επιφυλακτικότητα ως προς τη μιζέρια που διαπνέει το κείμενό του. Θα πρέπει δηλαδή να μην τον παίρνουμε στα πάντα του σοβαρά, περισσότερο όμως από ειλικρινή συμπάθεια (κι ίσως μια μορφή αγάπης, εξαιτίας όλων εκείνων που στερεί ο χρόνος απ' τον υπερήφανο νου), παρά από στενόκαρδη διάθεση να βάλουμε τα πράματα στη θέση τους. Κι ωστόσο, δίχως να παραγνωρίζουμε την πικρότητα ετούτης της αλήθειας - πως ενώ δηλαδή η Δημιουργία είναι ατελεύτητη, οι δημιουργοί είναι εφήμεροι - ετούτο το σύντομο σημείωμα αναφέρεται περισσότερο στην κριτική διάθεση του Hardy έναντι της πάσης φύσεως κριτικής. Μ' άλλα λόγια αφορά στις πρώτες δύο σελίδες της Απολογίας.

Παρά το γεγονός πως οι περισσότεροι έχουμε συμμετάσχει, περιστασιακά ή μόνιμα, στη γελοιοποίηση της φυσιογνωμίας ενός κριτικού, παρουσιάζοντάς τον ως γραφική - αν όχι αλαζονική - καρικατούρα ανθρώπου μονοδιάστατου ή ακόμα και ψυχικά ανάπηρου, θαρρώ πως η αληθινή φύση της κριτικής είναι ζωτικής σημασίας κι υποστηρίζει τη δημιουργία, περισσότερο απ' όσο μοιάζει να την αποκαθηλώνει. Γιατί συμβαίνει συχνά ο δημιουργός να υστερεί του δημιουργήματός του. Συμβαίνει συχνά ο δημιουργός να 'ναι ένας χαρισματικός μεσάζοντας - αλλά πάντα μεσάζοντας - του πνεύματος και των ιδεών, αδαής ως προς τις πραγματικές διεργασίες οι οποίες κρύβονται πίσω απ' τα φαινόμενα και τις προθέσεις του. Το λέει πολύ πετυχημένα τούτο κι ο Σωκράτης (δηλαδή ο Πλάτωνας)  στη δική του Απολογία :

« [...] Αλλ' εντρέπομαι αληθώς να σας είπω, ω άνδρες, την αλήθειαν. Όμως πρέπει να είπω αυτήν. Δηλαδή, δια να ομιλήσω με συντομίαν, όλοι σχεδόν εκείνοι, οι οποίοι παρευρέθησαν τότε εκεί εις την συνομιλίαν μας, αν τους ηρώτα κανείς, ημπορούσαν να απαντήσουν πολύ καλύτερα από αυτούς τους ίδιους ποιητάς περί των ποιημάτων, τα οποία οι ίδιοι είχον συνθέσει. Εγνώρισα λοιπόν και δια τους ποιητάς αμέσως αυτό, ότι όσα ποιήματα γράφουν, δεν τα γράφουν από σοφίαν των, αλλ' από κάποιαν φυσικήν των κλίσιν και από ενθουσιασμόν και έμπνευσιν ομοιάζουσαν απαράλλακτα με τον ενθουσιασμόν, από τον οποίον κυριεύονται οι θεομάντεις και οι χρησμωδοί ∙ διότι ωσαύτως και ούτοι, λέγουν μεν πολλά ωραία πράγματα, όμως δεν εννοούν κανέν από εκείνα, ατα οποία λέγουν. [...] » [Απολογία Σωκράτους, Μετ. Ν. Κουντουριώτου]

Το παραδέχεται, θαρρώ, κι ένας πιο σύγχρονος ποιητής μας, σε μια προς τιμήν του παρουσίαση - διάβασα κάποτε, μα δε θυμάμαι πού και ποιος - καθώς εκφράζει την έκπληξή του και το θαυμασμό, όταν του παρατίθενται ερμηνευτικές προτάσεις του έργου του π' ουδέποτε πέρασαν απ' το νου του. Ίσως λανθασμένα να αισθάνομαι πως ο δημιουργός στέκει πλησιέστερα στο Διόνυσο, ο κριτικός πλησιέστερα στον Απόλλωνα.

Μα την έχουμε ανάγκη την κριτική ετούτη, ακόμα κι αν είμαστε εμείς οι ίδιοι - κι όχι κανείς επαγγελματίας - που παλεύουμε ν' αποκαλύψουμε το γνήσιο πίσω από το φαινόμενο. Γιατί ο ενθουσιασμός του ποιητή - τουλάχιστον της εποχής μας - παραμένει διεργασία επτασφράγιστη, άθλος προσωπικός, ατομική χορογραφία, επικίνδυνο ξόρκι όπου το τρέμει μέχρι κι ο μάστοράς του. Μ' αν η προσωπική εμπειρία, το βίωμα, εξακολουθούν ν' αντιστέκονται στην τυποποίηση και τη μέθεξη, ο Λόγος δείχνει μεγαλύτερη συμπόνοια στην ανθρώπινη απόγνωση να κοινωνηθεί η ύπαρξη. Ο κριτικός, μέσω της στυγνής ή τρυφερής ανατομίας, παλεύει να συμπυκνώσει τα νεφελώματα των δημιουργών, να φτιάξει αρμούς και δοκάρια, να στήσει γιοφύρια πάνω απ' την άβυσσο, τη λύσσα και την έκρηξη, να φτιάξει ατραπούς για τις στρατιές εκείνων που επιθυμούν να είναι στο χαμό τους στρατηγοί (γιατί να υπάρχεις δεν είναι άλλο από ένας συνεχής χαμός), παρά βαζιβουζούκοι και πιόνια των περιστάσεων. Για να κερδίσει ο άνθρωπος ξανά την απώλεια του εαυτού του, απαιτούνται αμέτρητες ήττες πάνω απ' τις ίδιες λέξεις και φράσεις, ξανά και ξανά, ωσότου με ξώφαλτσες αστοχίες να πάρει λίγο-λίγο σχήμα ο ακατέργαστος πυρήνας του αισθήματος. Παλεύει ο κριτικός (νους) με τη γεωμετρία της ύπαρξης : μέσα απ' τη μεταβολή της επιφανειακής προοπτικής, να εικάσει το αληθινό σχήμα, τον όγκο και την ύλη που περιέχεται. Διαφορετικά, θα παραμέναμε αιωνίως ξένοι μεταξύ μας. Διαφορετικά, θα στηριζόμασταν μόνο στη σύμπτωση και την εξαίρεση, προκειμένου να μοιραστούμε, δυο διακριτοί άνθρωποι, το αυτό σκίρτημα ή τις συντεταγμένες.

Τέλος πάντων, αγαπητό Ημερολόγιο, νομίζω πως και ατός του ο δημιουργός κριτική ασκεί με κάθε επανάγνωση και κάθε ελάχιστη παρέμβαση. Άπαξ, ωστόσο, και λευτερωθεί το κτίσμα από το κτίστη του παύει να είναι κτήμα του κι ας χτυπιούνται ίσαμε χίλιοι πνευματικοί εισοδηματίες. Ορθότερα : τα πάντα ανήκουν στο δημιουργό εξίσου με τον οποιονδήποτε, ούτε λιγότερο, ούτε και περισσότερο. Η θέαση του κριτικού (πάντα, σαν είναι τίμια κι ειλικρινής) δε θα 'πρεπε να πουλιέται ούτε σεντ φτηνότερα σε σχέση με τη θέαση του δημιουργού - δίχως αυτό φυσικά να καθιστά ισοδύναμες τις δυο θεάσεις. Τις καθιστά ωστόσο ισάξιες : καθεμιά τους έχει να προσφέρει μια ρηξικέλευθη διαδρομή κι έναν ανεπανάληπτο αντικατοπτρισμό! Η μοναδικότητα του δημιουργού κορυφώνεται με την επίτευξη της μέγιστης δυνατής συνέπειας, της μέγιστης δυνατής σύγκλισης μεταξύ του ανέκφραστου, της άρρητης σύλληψης, και του ενσαρκωμένου, της υλικής δηλαδή δημιουργίας. Σ' αυτό το αντιπάλεμα που συνιστά κάθε δημιουργία και που δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια θεϊκή συνομωσία με θύμα τον άνθρωπο, δε χωρά ούτε τρίτος, ούτε τέταρτος, ούτε κανείς, πέραν απ' το δημιουργό και τ' αντικείμενό του. Στο κατόπι όμως των θαυμαστών ετούτων κάθε βοήθεια για κατανόηση πρέπει να θεωρείται θεμιτή, μα κι επιθυμητή. Μ' άλλα λόγια, κανείς δημιουργός δεν πρέπει να είναι περισσότερο επηρμένος απ' όσο του επιτρέπει τούτο το δώρο των θεών, θαρρώντας πως το χάρισμα της δημιουργίας είναι ισοδύναμο μ' αυτό της ερμηνείας.

Αγαπητό Ημερολόγιο, αν οι δημιουργοί μονοπωλούσανε τον κόσμο, ποιος τότε θα χαιρόταν με τα έργα τους; ποιος θα βάθαινε την κατανόηση του κόσμου, γυρεύοντας να μετρήσει τ' απροσμέτρητο; ποιος εντέλει θα κατέστρεφε τον δημιουργό για λευτερωθεί το έργο;

No comments :

Post a Comment