Monday, June 8, 2020

Τόρνος

Αγαπητό Ημερολόγιο,

εδώ και μήνες - το ξέρεις καλά - επιστρέφω διαρκώς, εθισμένος, στο ακάματο και ποικιλοτρόπως ενδιαφέρον ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου, όπου κάθε τρεις και λίγο ευχάριστες εκπλήξεις περιμένουν τον αναγνώστη γενικότερα ή τον Μαθηματικό ειδικότερα, σα δηλαδή πέφτει πάνω σε μία ακόμη ενδιαφέρουσα σύνδεση των λέξεων με τον αγαπημένο του κόσμο. Σε τούτο συμβάλλουν συχνά κι οι καλοί σχολιαστές του ιστολόγιου, των οποίων το επίπεδο καλλιέργειας ή/και μόρφωσης είναι ιδιαίτερα υψηλό. «Τόρνος», λοιπόν, δεν ήξερα ποτέ στη ζωή μου τι θα πει κι ως εκ τούτου θα 'ταν υπεράνω και της πλέον αρρωστημένης φαντασίας (μου) η ετυμολογική ετούτη σύνδεση που καταλήγει στον... «τουρίστα» - σύνδεση απείρως χαριτωμένη, παρόλα αυτά. Και τις λίγες φορές σαν η λέξη διασταυρώνονταν με την αντίληψη, την καταχώνιαζα αδιάφορα και βιαστικά - με βάση τα συμφραζόμενα - σ' εκείνον το νεφελώδη παράλληλο κόσμο όπου τσουβαλιάζω ένα σωρό ετερόκλητα πράγματα κάτω απ' τη γενική κι αφηρημένη ένδειξη «εργαλεία». Θα μου πεις «δε ντρέπεσαι ολόκληρος άντρας (και μαθηματικός) να μην ξέρεις τι πα' να πει τόρνος»; Να σου πω Ημερολόγιο; όχι! Για την άγνοια μήτε χαίρομαι, μηδέ και ντρέπομαι, καθόσον όλοι οι άνθρωποι διάγουν αδαείς, ανάλογα με την κλίμακα που θα τους μετρήσεις. Μα χαίρομαι πολύ τώρα που τό 'μαθα. Ωστόσο, πολύ περισσότερο χαίρομαι που σε τούτο το άρθρο του Νίκου Σαραντάκου ανακάλυψα επιπλέον ότι ο τόρνος δεν ήταν απλά ένα εργαλείο μαστορικής μα πολύ περισσότερο ένα γεωμετρικό εργαλείο μαστορικής. Βέβαια, ποιο είναι εκείνο το εργαλείο που δεν έχει σε κάποιο βαθμό, μικρότερο ή μεγαλύτερο, σχέση με τη γεωμετρία; Έλα μου ντε! Μάλλον τσαμπουνώ ανοησίες. Ακόμα κι αυτός ο γνωστός μας τόρνος (χμμ! έγινε και «γνωστός μας» τώρα, κατεργάρη εαυτέ!) τι άλλο είναι παρά γνήσια εφαρμογή στερεών εκ περιστροφής;

Τέλος πάντων, εκτός απ' τον συνηθισμένο τόρνο, υπήρχε μάλλον κι ένας άλλος κατά πολύ απλούστερος, ο οποίος καθοδηγούσε τους μαραγκούς στη χάραξη κυκλικών τόξων. Ο καλός νοικοκύρης Σαραντάκος μας παραπέμπει σ' ένα απόσπασμα κάποιου τύπου ονόματι Ησύχιος. Τι 'ν' πάλι αυτός ο τύπος; Μετά από σύντομη και κακομοίρικη αναζήτηση, υποθέτω πως πρόκειται για τον Ησύχιο τον Αλεξανδρέα (ετούτη η αιτιατική μάλλον θα προκαλέσει περισσότερη σύγχυση) και λεξικογράφο του 5ου αιώνα μ.Χ. κι όχι τον προγενέστερο άλλον, τον Ησύχιο Αλεξανδρέα (χωρίς «τον») κριτικό κι εκδότη της Αγίας Γραφής. Εκτός κι αν ο απώτερος στόχος του τελευταίου αφορούσε στις ξυλουργικές ικανότητες του νεαρού Μεσσία. Γράφει λοιπόν ο Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς πως:

« τόρνος· ἐργαλεῖον τεκτονικόν, ᾧ τὰ στρογγύλα σχήματα περιγράφετι »

κάτι σα διαβήτης, δηλαδή, για μαραγκούς. Πιο αναλυτικά, όμως, μας τα λέει ο Πλίνιος:

« τόρνος: ὁ, (ἴδε τείρω) ἐργαλεῖον τοῦ ξυλουργοῦ δι’ οὗ ἐσχηματίζετο κύκλος, πιθανῶς δὲ ἀπετελεῖτο ἐκ περόνης προσδεδεμένης εἰς τὸ ἄκρον σχοινίου, οὗ τὸ ἕτερον ἄκρον διέμενεν ἀκίνητον ἐν τῷ κέντρῳ τοῦ κύκλου »

Σ' όλα τα προηγούμενα - μαζί με πλείστα άλλα ωραία - μπορεί κανείς να περιηγηθεί έγκυρα και ξεκούραστα εδώ .

Υπήρχε, ωστόσο, μια ακόμη αφορμή, μια σχετικά πρόσφατη αφορμή, όπου ο τόρνος αναδύθηκε για μια στιγμή στην επιφάνεια των εντρυφήσεών μου, μα καταποντίστηκε οσονούπω άκλαφτος στα τρίσβαθα της αδιαφορίας. Ενώ δε θα 'πρεπε, εφόσον αποτελούσε ζωτικό κομμάτι εννόησης του λόγου. Ήταν γύρω στο 2016, λοιπόν, όταν ο εξαιρετικός δάσκαλος Βασίλης Κάλφας περιέγραφε στο Mathesis για τον Ηρόδοτο, πως και πώς δηλαδή κορόιδευε τους πρώτους κι αφελείς χάρτες του γνωστού μέχρι τότε κόσμου, τους οποίους επιχείρησαν να κατασκευάσουν οι άγουροι στοχαστές της εποχής. Ένας απ' αυτούς ήταν φυσικά κι ο χάρτης του γνωστού Αναξίμανδρου, ο πρώτος ever χάρτης της Ιστορίας, λένε μερικοί. Αργότερα, μάλλον, κάτι παρόμοιο επιχείρησε κι ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, και πολλοί θεωρούνε τούτον σαν πρώτο ιστορικό και γεωγράφο, αλλά δε θα μαλώσουμε τώρα γι' αυτό. Άσε να τσακώνονται οι σπουδαγμένοι. Λέει λοιπόν, ο κουτσομπόλης και κακαντρεχής Ηρόδοτος:

« [4.36.2] γελῶ δὲ ὁρῶν γῆς περιόδους γράψαντας πολλοὺς ἤδη καὶ οὐδένα νόον ἐχόντως ἐξηγησάμενον. οἳ Ὠκεανόν τε ῥέοντα γράφουσι πέριξ τὴν γῆν, ἐοῦσαν κυκλοτερέα ὡς ἀπὸ τόρνου, καὶ τὴν Ἀσίην τῇ Εὐρώπῃ ποιεύντων ἴσην. ἐν ὀλίγοισι γὰρ ἐγὼ δηλώσω μέγαθός τε ἑκάστης αὐτέων καὶ οἵη τίς ἐστι ἐς γραφὴν ἑκάστη. »

Όλα τούτα Ημερολόγιο τα διάβασα πρώτη φορά εδώ , αλλά στο μυαλό μου αντηχούσαν πάντα με τη φωνή του καλού δασκάλου Κάλφα. Αν τώρα, αναμεταξύ μας, κυκλοφορούν και φιλολογικά άσχετοι που σαν την αφεντομουτσουνάρα μου ζητιανεύουνε μετάφραση, όλες αυτές οι ταλαίπωρες ψυχές ας ρίξουν μια ματιά κι εδώ που 'ν' όλα παστρικά κι ωραία. Διαφορετικά, ας βολευτούν μ' ετούτο το κοπίπαστο, δώρο του καταστήματος :

« [4.36.2] Γελώ ακόμα και βλέποντας ότι πολλοί κιόλας σχεδίασαν χάρτες της οικουμένης, κι όμως κανείς δεν έδωσε λογικές εξηγήσεις απ᾽ αυτούς που εικονίζουν τον Ωκεανό να κυλά τα ρεύματά του γύρω γύρω από τη γη, που την παρασταίνουν ολοστρόγγυλη, λες κι έγινε με τόρνο, και που κάνουν την Ασία και την Ευρώπη ίσες. Γιατί εγώ θα δώσω με λίγα λόγια και το μέγεθος της καθεμιάς από τις δυο και ποιά εικόνα παρουσιάζουν και η μια και η άλλη. »



Εκαταίου λάτιν βέρσιον

Τόρνο του είδους που μας ενδιαφέρει εδώ, να τον πούμε «διαβητικό» κι όπως τον περιγράφει ο Πλίνιος, δε βρήκα σε καμία παραπομπή ή αναπαράσταση. Πιθανότατα, πρόκειται για κατασκευή τόσο απλή όσο ακούγεται, ωστόσο δε θα με χάλαγε και μια οπτική μαρτυρία, ας πούμε χαραγμένη στην εικονογράφηση ενός αγγείου ή αλλού. Τον κλασικό αρχαιο-ελληνικό τόρνο μπορεί κανείς να θαυμάσει και στον εξής σύνδεσμο, απ' όπου και η ακόλουθη ανακατασκευή.

Αυτά προς το παρόν, Ημερολόγιο. Καλή συνέχεια!

Αρχαιο-ελληνικός τοξωτός τόρνος

No comments :

Post a Comment