Και εγένετο αριθμός (;)

Αγαπητό Ημερολόγιο,

θυμάσαι, πριν από πολύ-πολύ καιρό, το μαραθώνιο εκείνο ξεδίπλωμα του Δανέζη, εν μέσω εκνευριστικού όχλου, σε κάποιο γραφικό Ινστιτούτο ΑΧΑΝΑ; Έλεγε λοιπόν ο Δανέζης, κάπου απ' το 19:15 κι εξής, τα παρακάτω όμορφα :

«Εκεί έξω στο Σύμπαν, δεν υπάρχει ούτε χρώμα, ούτε μορφή, ούτε σχήμα, ούτε ακούσματα, ούτε γεύσεις, ούτε τίποτα. Εκεί έξω, δεν υπάρχει η 5η Συμφωνική του Μπετόβεν, οι νότες, η ομιλία, η λαλιά, η χροιά. Εκεί έξω, υπάρχει ένας συνεχής και άτμητος ωκεανός κοχλάζουσας ενέργειας. Δεν είναι ακριβώς ενέργειας, είναι ακόμα πιο πίσω, αλλά ας το πούμε ενέργεια. Αυτό το υλικό, το άτμητο, δε μπορούμε να το διαιρέσουμε, αφού είναι άτμητο. [...] Εκεί μέσα [ενν. στο εγκέφαλο] δημιουργείται μέσω της φυσιολογίας του ανθρώπου, η οποία εκδηλώνεται μέσω των αισθήσεών του [...] η έννοια του χρώματος, της μορφής, των ορίων [...] Εάν μπορούσαμε να δούμε το υλικό, το μεταξύ μας, θα 'τανε τόσο πυκνός, αυτός ο χώρος μεταξύ μας, που δε θα βλέπαμε σχεδόν ο ένας τον άλλο. Μια πυκνή ομίχλη. Αυτή η ομίχλη δε μας χωρίζει, όπως αυτό το κενό που νομίζουμε ότι υπάρχει. Αυτή η ομίχλη μας ενώνει.»

Ημερολόγιο, με αφετηρία αυτές τις διατυπώσεις αναρωτήθηκα - με την πρωτόλεια, νωθρή σκέψη μου - αν οι απαρχές της μαθηματικής σκέψης, στην τελική, αντλούν αναπόφευκτα απ' την ανθρώπινη φυσιολογία. Μ' άλλα λόγια, σκέφτηκα, μήπως ο άνθρωπος ήταν «καταδικασμένος» να γίνει Μαθηματικός, ακριβώς εξαιτίας των περιορισμών του. Μπορεί να 'ναι τετριμμένα όλα ετούτα, εγώ ωστόσο τ' αναρωτήθηκα για πρώτη μου φορά.

Οι αισθήσεις, λόγω της μερικότητας και της μεροληψίας τους, διαιρούν τον κόσμο σε διακριτές αισθητές οντότητες. Αν ένας οφθαλμός λειτουργούσε σ' όλα τα μήκη κύματος, θα κατέληγε να μη βλέπει τίποτα. Θα μπορούσε κι η παραμικρότερη ύπαρξη να επιβιώσει σε μια τέτοια κατάσταση του κόσμου, όπου θηρευτής και περιβάλλον θα 'ταν ένα; όπου ο θηρευτής δε θα διακρινόταν καν από το ίδιο του το θύμα; Τι ελπίδες θα είχε τότε η ζωή; Θα μου πεις, ημερολόγιο, το ίδιο πρόβλημα θα 'χαν κι οι θηρευτές και το πιθανότερο, θα κατέληγαν να τρων τα νύχια τους. Αν φυσικά υπήρχαν δημιουργήματα τέτοιας έκτασης, πλάσματα σε απόλυτη συνέχεια με το χωρόχρονο, συνειδήσεις που θα ρίζωναν και θα εκτείνονταν στο άπειρο της ύλης κι αισθήσεις πολλαπλών διαστάσεων, θα 'ταν μάλλον αδύνατο να συλληφθούν απ' την ανθρώπινη αποσπασματικότητα, ακόμα και στην ελάχιστη προβολή τους. Δεν έχουμε το παραμικρό ν' αρθρώσουμε για 'κείνο που στέκει τόσο ξένο προς τη φύση μας, όσο να πούμε η αιωνιότητα, η αθανασία κι οι έντεκα διαστάσεις. Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για 'κείνο που κατέχουμε.

Οι αισθήσεις διαιρούν ή περιορίζουν τον κόσμο σ' εκείνα που 'ναι φτιαγμένες να κατανοούν. Έτσι γεννώνται στην αντίληψη διακρίσεις κι επειδή οι διακρίσεις ετούτες στηρίζονται σε σχέσεις (φυσιολογίας) που παραμένουν στον πυρήνα τους σταθερές για εκατομμύρια χρόνους, οι διακρίσεις τούτες παγιώνονται σε οντότητες, σε καθορισμένες προσλήψεις. Καθορισμένες όχι απαραίτητα με λογική αυστηρότητα, σίγουρα ωστόσο με φυσιολογική αυστηρότητα : δύο σύννεφα, που προσεγγίζουν ένα το άλλο ή αποκλίνουν, μπορεί να μην έχουν ποτέ τα ξεκάθαρα όρια που αγαπούνε οι κομίστες, αλλά δεν παύουν στιγμή να 'ναι δυο σύννεφα ξεχωριστά - εννοείται στη μέση ανθρώπινη αντίληψη. Κι έτσι, από τη μιαν αφαίρεση στην άλλη κι όσο, στο διάβα της Ιστορίας, συσσώρευε ο εγκεφαλικός φλοιός νευρώνες κι απολήξεις, μάλλον γεννήθηκαν κάποτε οι πρώτοι φυσικοί (ενν. αριθμοί) : μάνα είναι μόνο μία, κοιτάζεις τον άνθρωπο που αγαπάς μέσα στα δυο του μάτια, τρία πουλάκια κάθονταν κι όταν κρατούμε ένας τον άλλο σμίγουνε δέκα δάχτυλα.

Μα έτσι είναι η φύση της ζωής - της ύπαρξης γενικότερα - τίποτα να μη στέκει απομονωμένο κι ανεξάρτητο, μα σε διαρκές γίγνεσθαι και σχέση. Κάτι που μάλλον είναι αναπόφευκτο, αν ανατρέξουμε και σ' αυτά που μας λέει ο Δανέζης για τη βαθύτερη ενότητα της ύλης. Τώρα, ετούτη η αχαλίνωτη διαπλοκή των πάντων με τα πάντα δε θα μπορούσε να μην αντανακλάται και στους αριθμούς, οι οποίοι ούτως ή άλλως δεν είναι παρά αντικατοπτρισμοί των υπαρκτών. Αρχίνησε ο άνθρωπος ν' ανακαλύπτει σχέσεις στις μετρήσεις - στους αριθμούς, δηλαδή, ως μέτρα - όπως παρατηρούσε στα μετρούμενα. Οι σχέσεις ετούτες σημάδεψαν τη γέννηση της μαθηματικής σκέψης.

Καθώς όμως η μαθηματική ετούτη σκέψη θέριευε κι ωρίμαζε και σωρευόταν, μέσα στους χυμούς και το σφυγμό του ανθρώπινου πολιτισμού, ο νους έπιασε να ξεχωρίζει ενότητες εκεί που μέχρι πρότινος αναγνώριζε μόνο διακρίσεις. Η πορεία των Μαθηματικών, από ένα σημείο και πέρα, άλλο δεν ήταν παρά η αναζήτηση της συμμετρίας, της γενίκευσης, του αγκαλιάσματος μεταξύ των μερών εκείνων που φάνταζαν ξέχωρα μεταξύ τους κι ετερόκλητα. Μήπως τέτοια κοινά παραδείγματα δεν ήταν το πάντρεμα της Γεωμετρίας με την Άλγεβρα κι η ανάδυση της Θεωρίας των Ομάδων, που πήρε υπό τη σκέπη της σύνολα σχεδόν τα μαθηματικά συστήματα;

Τ' ωρίμασμα των Μαθηματικών κι ο δαιμονικός οργασμός τους άνοιξαν τις πύλες πίσω, προς τη χαμένη ενότητα, τις κρυμμένες συναρτήσεις πίσω απ' τους φανερούς αρμούς, τις μυστικές εγγύτητες πίσω απ' τις αποστάσεις. Η ατσάλινη ευθύτητά τους, η δικαιοσύνη των λόγων τους, διείσδυσε με διαύγεια πίσω απ' τους ανταριασμούς των φαινομένων, σ' εκείνη την απόλυτη καθαρότητα του σύμπαντος. Σ' εκείνη την απόλυτη δυνατότητα της δημιουργίας. Όχι, βέβαια, σ' εκείνο τον ανόητο τόπο όπου τα πάντα καθίστανται δυνατά κι ο οποίος είναι απολύτως παράλογος, αλλά στον τόπο αυτόν όπου αποκαλύπτεται η μη αριθμήσιμη δυνατότητα των υπαρκτών. Μ' άλλα λόγια, σύμπαν το καλειδοσκοπικό υφαντούργημα όλων των πιθανών δυνατοτήτων κι όλων των δυνατών πιθανοτήτων. Στην μαθηματική επικράτεια ξετυλίγεται πλήρης, ανόθευτη και κρυστάλλινη κάθε δυνατή ιστορία με νόημα, η οποία θα μπορούσε να ειπωθεί πάνω στα θεμέλια των ίδιων λέξεων. Μπορεί το σύμπαν να είναι αυτό που είναι, ωστόσο τα Μαθηματικά κοιτούνε πέρα απ' τους ορίζοντες, το σύμπαν που μπορεί να γίνει.

Εδώ, θέλω να πω το εξής : τρία τυχαία βότσαλα που φτιάνουν τρίγωνο είναι μια πρώτου επιπέδου ιδιότητα της ύπαρξης, του χώρου. Είναι μια απόλυτη υπαρκτική απλότητα. Αν ο κόσμος είχε πρόθεση, η προθεσή του μάλλον θα σταματούσε εκεί, στην τίμια τριγωνική γυμνότητα. Οι μυριάδες σχέσεις που ανακύπτουν μέσα στα σπλάχνα τούτης της φαινομενικά λιτής οντότητας είναι άλλου επιπέδου : δεν είναι μια πραγματικότητα, είναι καλύτερα μια υπόσχεση. Μέσα στα σωθικά ενός τριγώνου δεν πραγματοποιείται τίποτα περισσότερο από το τρίγωνο καθαυτό, μαγικά ωστόσο κυοφορείται μια ασύλληπτη δυνατότητα : οι άπειρες σταθερές σχέσεις των μερών, των διαμέσων, των υψών, των κύκλων και όλων των θαυμαστών αυτών. Η δυνατότητα ετούτη είναι υπαρκτή στο γονιδιακό κώδικα της Κτίσης, ως ανατομία του όντος, μα δεν είναι υπαρκτή πραγματικά αν δεν την συλλάβει κάποτε ή συνείδηση ως ιδέα ή ως ύλη. Είναι ένας κώδικας προς το παρόν ανερμήνευτος, ένας κώδικας που αγνοεί ως κι ατό του το Σύμπαν. Είναι σα να μιλάμε για το χέρι που εξελίχθηκε καταπώς εξελίχθηκε, δίχως ποτέ του να 'χε την πρόθεση (ή την υποψία) ζωγραφικής, μα παρόλα αυτά στάθηκε ικανό για τούτο. Το χέρι κατασκευάστηκε - να το πούμε συμβατικά - με κάποιο συγκεκριμένο σκοπό, μα παραδόξως πώς και άθελά του, κληροδοτήθηκε με μυριάδες ακόμα δυνατότητες που μένει κανείς ν' ανακαλύψει. Ετούτη η φύση της ύλης να ξεπερνά με κάθε τρόπο εαυτόν, να πλεονάζει διαρκώς, να γίνεται θαύμα μέσα στο θαύμα κι αέναη ανάδυση δυνατοτήτων είναι κάτι που ξεπερνά το νου, μα συνάμα μπορεί να χωρέσει μέσα του.

Ο κόσμος δεν μπορεί να 'ναι τα πάντα, υπάρχουν προφανώς σχέσεις που η ίδια η δομή κι η φύση της Πλάσης αποκλείει ως παράλογες, ας πούμε για παράδειγμα ένας κομήτης με ποδάρια ή μια κονσέρβα με κατάθλιψη. Αλλά οι δυνατότητες που απομένουν αν εξαιρεθεί το παράλογο, είναι ένα άπειρο μιας άλλης τάξης, ένα άλεφ ανυπότακτο στη διάταξη των άλεφ. Ετούτη η απροσδιοριστία του παντός που γεννά περισσότερα απ' τα πάντα θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή στην πληρότητά της μονάχα αν το παν είχε αντίληψη το ίδιο και του άρεσε να ενδοσκοπεί. Μα ο ταπεινός άνθρωπος - ταπεινός μόνο στην όψη - βρήκε μιαν άλλη μέθοδο, μέθοδο υψηλής ενάργειας, απαράμμιλης ομορφιάς και λεπτότητας. Τα Μαθηματικά γεννήθηκαν ως τρόπος του νου να ψηλαφεί το αόρατο και υπερ-αισθητό, το λανθάνον και το δυνάμει. Τα Μαθηματικά γεννήθηκαν ως ο τρόπος του νου να συλλάβει όχι απλά το είναι, μα όλα τα δυνατά είναι, να εκμαιεύσει απ' τον Κόσμο εκείνο που ο Κόσμος έχει να προσφέρει μα ο ίδιος ο Κόσμος αγνοεί.

Ημερολόγιο - θα τολμούσα να πω - υποτιμούμε τα Μαθηματικά αν θεωρούμε πως είναι «απλά» ένας τρόπος ώστε να κατανοήσει ο άνθρωπος το Σύμπαν. Είναι πολύ περισσότερο ένας τρόπος το ίδιο το Σύμπαν να κατανοήσει ή ν' αγαπήσει εαυτόν. Και - γιατί όχι - ένας τρόπος κάποτε, εγκαίρως ή στο τέλος του χρόνου, να κυοφορήσει ξανά μια νέα εκδοχή του.